5 boeken voor de ‘Waarom?’-denkers onder ons
Het woord ‘waarom’ steekt bij ukjes al de kop op, en het
geraakt nooit helemaal uit beeld. Sommigen nemen de afslag naar het geloof.
Anderen, de filosofen, verkiezen de ratio en zoeken hun leven lang naar het
ultieme antwoord. Filosofen zetten de stap van denken naar overdenken. Wat
blijft, is de eeuwige twijfel. Om
het met Bertrand Russels woorden te zeggen: “The trouble with the world is that
the stupid are cocksure and the intelligent are full of doubt.” Dat
mensen zich bevragen over hun plaats en rol op aarde, is niets nieuws.
Hieronder vind je vijf auteurs die het elk met hun eigen invalshoek doen, en
allen met een sterk academische inslag.
De onderwerping, een geschiedenis van de verhouding van de
mens tot de natuur - Philipp Blom
‘Onderwerping’ doet spontaan aan gevechtssport denken, judo
bijvoorbeeld, waar je de mat moet delen met een tegenstander die één doel
heeft, je onderwerpen, en die dus exact het tegenovergestelde van jou wil. Zaak
is de ander eerst te werpen en daarna te onderwerpen, je klemt je tegenstanders
zo dat zij genoodzaakt zijn volledige overgave te vragen. Philipp Blom spreekt
over “een aarde die onbezield, zonder eigen wil en zonder macht niets anders
doet dan erop wachten onderworpen, omgeploegd, bezeten, gepenetreerd en
bevrucht, gekocht en verkocht te worden”. Voor Philipp Blom vat dit beeld onze
houding tegenover de natuur.
Philipp Blom bedeelt zichzelf de taak toe om die gedachten
te zoeken, een uitputtende zoektocht dus. Hij doorploegt duizenden jaren aan
geschiedenis, stapelt en ordent feiten en past ze naadloos in zijn zienswijze.
Je kan het boek dichtklappen na de intro, maar dan mis je de essentie, namelijk
de onderbouwing van de boodschap. Philipp Blom wil aantonen dat de vernietiging
van de wereld al heel lang geleden ingezet is, een proces dat al duizenden
jaren loopt, doorheen vele plaatsen en culturen. De onderwerping loopt van
Gilgamesj tot Netflix.
Philipp Blom schrijft niet behoedzaam. Hij heeft het over
een waanidee, een globale verwoesting. Hij gebruikt een barokke schrijfstijl
waarmee hij de grotendeels non-fictie fictie-allure schenkt. Hij jammert,
tiert, raast, berispt, slaat en fulmineert. Hij schreeuwt het uit van de pijn.
Nadeel is dat hij zoveel belang hecht aan beeldspraak en taal dat de inhoud
wegdeemstert. Dat is consequent, maar ook jammer.
https://www.debezigebij.nl/boek/de-onderwerping/
Gerechtigheid voor dieren, onze collectieve
verantwoordelijkheid - Martha C. Nussbaum
Gerechtigheid voor dieren is het schitterende boek van
moeder en dochter Nussbaum. Dochter Rachel, juriste, overleed en moeder Martha,
hoogleraar recht en ethiek aan de universiteit van Chicago, schreef het boek en
draagt het aan haar dochter op. ‘Constructieve rouw’ noemt ze het. Ze is
verontwaardigd omdat dieren wereldwijd in de problemen zitten. Om dit aan te
pakken, gebruikt ze de capabiliteitsbenadering. “In wezen gaat het de
capabiliteitsbenadering er dus om strevende wezens een kans te geven om te
bloeien.” Het is een zoektocht om rechtvaardigheid te meten en onze ethische
schuld (ten opzichte van dieren) in te lossen. Haar inspiratie haalde ze bij
Nobelprijswinnaar, econoom en filosoof Amartya Sen uit India. Ze analyseert het
beeld van de scala naturae (de natuur is een ladder), kijkt terug naar
Aristoteles en Darwin, blijft even stilstaan bij de stoïcijnen, belandt wat
later bij White, Bentham, Mill, Sidgwick en Singer, vertraagt graag bij
Korsgaard en verwijst veelvuldig naar Kant. Ze hanteert vlekkeloos het
onderzoeksscalpel, duidt disputen tussen filosofen en scherpt definities van
begrippen aan. Ze zet nauwgezet uiteen wat de capabiliteitsbenadering inhoudt.
Het boek is geschreven zoals je van een hoogleraar en
academicus mag verwachten, de rode draad ligt er bovenop, handig bij een dik
boek met veel info. Ze noemt het zelf een filosofisch-theoretische
verhandeling. Telkens ze een mening neerschrijft, volgt een onderbouwing,
meestal puntsgewijs uitgeschreven, ronduit knap. Vergis je niet, het is een
blijft een boek geschreven door een filosofe en je leest dus over onder andere
stoïcijnen, categorisch imperatief, universaliseringsformule, utilitarische
benadering. Koffie kan nuttig zijn.
https://www.singeluitgeverijen.nl/querido/boek/gerechtigheid-voor-dieren/
Een vlecht van heilig gras, hoe de natuur, wetenschap en
traditionele kennis ons leren respectvol met de aarde om te gaan - Robin Wall
Kimmerer
Bij haar huwelijk gaf haar dochter genodigden als aandenken
bladeren van ahornsuiker. Robin Wall Kimmerer was apetrots. Een moeder moet
haar kinderen leren om voor de wereld te zorgen. Toen haar kinderen piepjong
waren leerde ze hen hoe je ahornsuiker maakt: kraantjes in bomen, vocht
aftappen, sleuren met vele emmers en takkenbossen, dan dagen en nachten inkoken
tot je ocharme een liter ahornsuiker hebt. Robin Wall Kimmerer behoort tot de
Potawatomi en voor hen is de wereld dankbaarheid tonen een levenshouding.
“Dankbaarheid is geen product, maar een geschenk dat de basis van de hele
economie ondermijnt.” De dankbaarheidscultuur is voor haar ook een cultuur van
wederkerigheid. “Zoals alle wezens een plicht hebben tegenover mij, heb ik ook
een plicht tegenover hen.” Die wederkerigheid eist een bepaalde
verantwoordelijkheid. Juist daarom start een boom oogsten niet met een zaag
maar met een gesprek, laat ze cadeautjes voor bomen achter in het bos, geeft ze
dieren een recht op een goed leven en ga zo maar door.
Haar roots zijn haar wapen. Voor haar was en is het conflict
tussen inheemse Amerikanen en kolonisten eenvoudig: hun betekenis van land
verschilt. Voor kolonisten gaat het over kapitaal en bezit, voor inheemse
Amerikanen was het alles: identiteit, verbinding met de voorouders, apotheek,
bibliotheek, de bron van alles wat hen overeind hield. Het land was van
zichzelf, een plek waar een groep mensen gezamenlijk leefden, waar je een
verantwoordelijk voor had en die dus nooit gekocht of verkocht kon worden. Vanuit
die zienswijze vertelt ze en vertelt ze, onophoudelijk. Over kinderdromen,
bosaardbeien, cadeautjes maken, pecannotenbomen en samen beslissen. Boeiend,
nooit vervelend, maar soms wel erg breedvoerig. Veel tijd hebben is een
voordeel. De centrale gedachte is haar houding ten opzichte van de natuur, de
omgeving, de aarde én het doorgeven van die gedachte. Haar belangrijkste
levensadvies? Leg een tuin aan.
https://altamira.nl/product/een-vlecht-van-heilig-gras/
Leven als een vogel - Vinciane Despret
“Ik ben ervan overtuigd dat het vermenigvuldigen van
werelden onze eigen wereld bewoonbaarder kan maken. Het creëren van
bewoonbaarder werelden zou dan inhouden: onderzoeken hoe al die manieren van
wonen kunnen worden gerespecteerd, inventariseren wat de territoria vragen en
creëren aan manieren van zijn en van doen. Dat is wat ik van onderzoekers
vraag.” Op deze manier vat Vinciane Despret haar boek samen. Ze is
wetenschapsfilosoof en verbonden aan de universiteit van Luik. Ze heeft een
overtuiging en een visie, en er is één attitude die ze lastig vindt: niet
nadenken. Ze denkt graag en onderzoekt graag. Als filosoof kijkt en luistert ze
graag naar dieren, daaruit volgen overwegingen. In dit boek vertrekt ze van
vogels in hun territoria.
Als je wil weten hoe een taalvaardige filosoof naar de ethologie
kijkt, dan kan je bij Vinciane Despret aankloppen. Ze ordent stapels
wetenschappelijke literatuur, gelukkig niet chronologisch, wel op basis van
inhoudelijke standpunten, ze volgt ‘de lijn van de ideeën, van de intuïties en
openingen’. Want ze gaat ervan uit dat vergelijkende benaderingen een cultuur
van fijn onderscheid vergen en stimuleren. Soms leest het dan ook bijna als een
literatuurstudie, maar gelukkig bewaakt ze zorgvuldig de volgende stap, ze
overweegt niet enkel, ze koppelt er steeds een eigen visie aan. Het boek lezen
vraagt aandacht, ‘precies’ is één van haar lievelingswoorden. Het is bekoorlijk
voor liefhebbers van dieren, vooral vogels, die graag hun gedachten ordenen en
taalgevoelig zijn. Ze wil ruimte scheppen voor de verbeelding.
https://octavopublicaties.nl/boeken/leven-als-een-vogel
Apocalypsofie, over recycling, groene groei en andere
gevaarlijke fantasieën - Lisa Doeland
“We moeten niet handelen voordat het te laat is, maar omdat
het te laat is.” Doeland windt er geen doekjes om: het is te laat, de mensheid
sterft uit. Niet getreurd, ze vindt het toch nog de moeite om voor het
voortbestaan van de mensheid te strijden. Doeland vindt dat filosoferen leren
sterven is en voegt onmiddellijk een stap toe: leren uitsterven. Dat is ook de
gedachte die schuilt achter de wat vreemd aanvoelende titel Apocalypsofie.
Ondertussen is het een vrij algemeen verspreide gedachte: hoe ga je om met de
sterfelijkheid van de menselijke bevolking? Ze verwacht een volledige
destructie van de biosfeer en van de semiosfeer.
Uitsterven is geen leuk gegeven. Ze verwacht een sluipend
einde, dat de totale desintegratie nog even op zich zal laten wachten en dat er
nog wel te leven valt in de ruïnes van het kapitalisme. Doeland praat
enthousiast over een onderwerp dat velen graag ontwijken. Zonder twijfel de belangrijkste
meerwaarde van het boek. Doeland ontwijkt niet, ze confronteert en onderbouwt.
Leuk is dat Doeland ook uitspraken doet over vele concrete
zaken in het leven. Vervelend is dat ze denkt als een hinkstapspringer en nooit
eenduidig aflijnt wat ze wel en niet goed vindt aan de bronnen die ze citeert.
Ze laat de kans liggen om haar lezers comfort te bieden.
https://www.uitgeverijtenhave.nl/boek/apocalypsofie/
De tekst werd gepubliceerd op de site van BBL op 18 oktober
2023
