donderdag 26 oktober 2023

Waarom?

 5 boeken voor de ‘Waarom?’-denkers onder ons

Het woord ‘waarom’ steekt bij ukjes al de kop op, en het geraakt nooit helemaal uit beeld. Sommigen nemen de afslag naar het geloof. Anderen, de filosofen, verkiezen de ratio en zoeken hun leven lang naar het ultieme antwoord. Filosofen zetten de stap van denken naar overdenken. Wat blijft, is de eeuwige twijfel. Om het met Bertrand Russels woorden te zeggen: “The trouble with the world is that the stupid are cocksure and the intelligent are full of doubt.” Dat mensen zich bevragen over hun plaats en rol op aarde, is niets nieuws. Hieronder vind je vijf auteurs die het elk met hun eigen invalshoek doen, en allen met een sterk academische inslag.

 

De onderwerping, een geschiedenis van de verhouding van de mens tot de natuur - Philipp Blom

‘Onderwerping’ doet spontaan aan gevechtssport denken, judo bijvoorbeeld, waar je de mat moet delen met een tegenstander die één doel heeft, je onderwerpen, en die dus exact het tegenovergestelde van jou wil. Zaak is de ander eerst te werpen en daarna te onderwerpen, je klemt je tegenstanders zo dat zij genoodzaakt zijn volledige overgave te vragen. Philipp Blom spreekt over “een aarde die onbezield, zonder eigen wil en zonder macht niets anders doet dan erop wachten onderworpen, omgeploegd, bezeten, gepenetreerd en bevrucht, gekocht en verkocht te worden”. Voor Philipp Blom vat dit beeld onze houding tegenover de natuur.

Philipp Blom bedeelt zichzelf de taak toe om die gedachten te zoeken, een uitputtende zoektocht dus. Hij doorploegt duizenden jaren aan geschiedenis, stapelt en ordent feiten en past ze naadloos in zijn zienswijze. Je kan het boek dichtklappen na de intro, maar dan mis je de essentie, namelijk de onderbouwing van de boodschap. Philipp Blom wil aantonen dat de vernietiging van de wereld al heel lang geleden ingezet is, een proces dat al duizenden jaren loopt, doorheen vele plaatsen en culturen. De onderwerping loopt van Gilgamesj tot Netflix.

Philipp Blom schrijft niet behoedzaam. Hij heeft het over een waanidee, een globale verwoesting. Hij gebruikt een barokke schrijfstijl waarmee hij de grotendeels non-fictie fictie-allure schenkt. Hij jammert, tiert, raast, berispt, slaat en fulmineert. Hij schreeuwt het uit van de pijn. Nadeel is dat hij zoveel belang hecht aan beeldspraak en taal dat de inhoud wegdeemstert. Dat is consequent, maar ook jammer.

https://www.debezigebij.nl/boek/de-onderwerping/

 

Gerechtigheid voor dieren, onze collectieve verantwoordelijkheid - Martha C. Nussbaum

Gerechtigheid voor dieren is het schitterende boek van moeder en dochter Nussbaum. Dochter Rachel, juriste, overleed en moeder Martha, hoogleraar recht en ethiek aan de universiteit van Chicago, schreef het boek en draagt het aan haar dochter op. ‘Constructieve rouw’ noemt ze het. Ze is verontwaardigd omdat dieren wereldwijd in de problemen zitten. Om dit aan te pakken, gebruikt ze de capabiliteitsbenadering. “In wezen gaat het de capabiliteitsbenadering er dus om strevende wezens een kans te geven om te bloeien.” Het is een zoektocht om rechtvaardigheid te meten en onze ethische schuld (ten opzichte van dieren) in te lossen. Haar inspiratie haalde ze bij Nobelprijswinnaar, econoom en filosoof Amartya Sen uit India. Ze analyseert het beeld van de scala naturae (de natuur is een ladder), kijkt terug naar Aristoteles en Darwin, blijft even stilstaan bij de stoïcijnen, belandt wat later bij White, Bentham, Mill, Sidgwick en Singer, vertraagt graag bij Korsgaard en verwijst veelvuldig naar Kant. Ze hanteert vlekkeloos het onderzoeksscalpel, duidt disputen tussen filosofen en scherpt definities van begrippen aan. Ze zet nauwgezet uiteen wat de capabiliteitsbenadering inhoudt.

Het boek is geschreven zoals je van een hoogleraar en academicus mag verwachten, de rode draad ligt er bovenop, handig bij een dik boek met veel info. Ze noemt het zelf een filosofisch-theoretische verhandeling. Telkens ze een mening neerschrijft, volgt een onderbouwing, meestal puntsgewijs uitgeschreven, ronduit knap. Vergis je niet, het is een blijft een boek geschreven door een filosofe en je leest dus over onder andere stoïcijnen, categorisch imperatief, universaliseringsformule, utilitarische benadering. Koffie kan nuttig zijn.

https://www.singeluitgeverijen.nl/querido/boek/gerechtigheid-voor-dieren/

 

Een vlecht van heilig gras, hoe de natuur, wetenschap en traditionele kennis ons leren respectvol met de aarde om te gaan - Robin Wall Kimmerer

Bij haar huwelijk gaf haar dochter genodigden als aandenken bladeren van ahornsuiker. Robin Wall Kimmerer was apetrots. Een moeder moet haar kinderen leren om voor de wereld te zorgen. Toen haar kinderen piepjong waren leerde ze hen hoe je ahornsuiker maakt: kraantjes in bomen, vocht aftappen, sleuren met vele emmers en takkenbossen, dan dagen en nachten inkoken tot je ocharme een liter ahornsuiker hebt. Robin Wall Kimmerer behoort tot de Potawatomi en voor hen is de wereld dankbaarheid tonen een levenshouding. “Dankbaarheid is geen product, maar een geschenk dat de basis van de hele economie ondermijnt.” De dankbaarheidscultuur is voor haar ook een cultuur van wederkerigheid. “Zoals alle wezens een plicht hebben tegenover mij, heb ik ook een plicht tegenover hen.” Die wederkerigheid eist een bepaalde verantwoordelijkheid. Juist daarom start een boom oogsten niet met een zaag maar met een gesprek, laat ze cadeautjes voor bomen achter in het bos, geeft ze dieren een recht op een goed leven en ga zo maar door.

Haar roots zijn haar wapen. Voor haar was en is het conflict tussen inheemse Amerikanen en kolonisten eenvoudig: hun betekenis van land verschilt. Voor kolonisten gaat het over kapitaal en bezit, voor inheemse Amerikanen was het alles: identiteit, verbinding met de voorouders, apotheek, bibliotheek, de bron van alles wat hen overeind hield. Het land was van zichzelf, een plek waar een groep mensen gezamenlijk leefden, waar je een verantwoordelijk voor had en die dus nooit gekocht of verkocht kon worden. Vanuit die zienswijze vertelt ze en vertelt ze, onophoudelijk. Over kinderdromen, bosaardbeien, cadeautjes maken, pecannotenbomen en samen beslissen. Boeiend, nooit vervelend, maar soms wel erg breedvoerig. Veel tijd hebben is een voordeel. De centrale gedachte is haar houding ten opzichte van de natuur, de omgeving, de aarde én het doorgeven van die gedachte. Haar belangrijkste levensadvies? Leg een tuin aan.

https://altamira.nl/product/een-vlecht-van-heilig-gras/

 

Leven als een vogel - Vinciane Despret

“Ik ben ervan overtuigd dat het vermenigvuldigen van werelden onze eigen wereld bewoonbaarder kan maken. Het creëren van bewoonbaarder werelden zou dan inhouden: onderzoeken hoe al die manieren van wonen kunnen worden gerespecteerd, inventariseren wat de territoria vragen en creëren aan manieren van zijn en van doen. Dat is wat ik van onderzoekers vraag.” Op deze manier vat Vinciane Despret haar boek samen. Ze is wetenschapsfilosoof en verbonden aan de universiteit van Luik. Ze heeft een overtuiging en een visie, en er is één attitude die ze lastig vindt: niet nadenken. Ze denkt graag en onderzoekt graag. Als filosoof kijkt en luistert ze graag naar dieren, daaruit volgen overwegingen. In dit boek vertrekt ze van vogels in hun territoria.

Als je wil weten hoe een taalvaardige filosoof naar de ethologie kijkt, dan kan je bij Vinciane Despret aankloppen. Ze ordent stapels wetenschappelijke literatuur, gelukkig niet chronologisch, wel op basis van inhoudelijke standpunten, ze volgt ‘de lijn van de ideeën, van de intuïties en openingen’. Want ze gaat ervan uit dat vergelijkende benaderingen een cultuur van fijn onderscheid vergen en stimuleren. Soms leest het dan ook bijna als een literatuurstudie, maar gelukkig bewaakt ze zorgvuldig de volgende stap, ze overweegt niet enkel, ze koppelt er steeds een eigen visie aan. Het boek lezen vraagt aandacht, ‘precies’ is één van haar lievelingswoorden. Het is bekoorlijk voor liefhebbers van dieren, vooral vogels, die graag hun gedachten ordenen en taalgevoelig zijn. Ze wil ruimte scheppen voor de verbeelding.

https://octavopublicaties.nl/boeken/leven-als-een-vogel

 

Apocalypsofie, over recycling, groene groei en andere gevaarlijke fantasieën - Lisa Doeland

“We moeten niet handelen voordat het te laat is, maar omdat het te laat is.” Doeland windt er geen doekjes om: het is te laat, de mensheid sterft uit. Niet getreurd, ze vindt het toch nog de moeite om voor het voortbestaan van de mensheid te strijden. Doeland vindt dat filosoferen leren sterven is en voegt onmiddellijk een stap toe: leren uitsterven. Dat is ook de gedachte die schuilt achter de wat vreemd aanvoelende titel Apocalypsofie. Ondertussen is het een vrij algemeen verspreide gedachte: hoe ga je om met de sterfelijkheid van de menselijke bevolking? Ze verwacht een volledige destructie van de biosfeer en van de semiosfeer.

Uitsterven is geen leuk gegeven. Ze verwacht een sluipend einde, dat de totale desintegratie nog even op zich zal laten wachten en dat er nog wel te leven valt in de ruïnes van het kapitalisme. Doeland praat enthousiast over een onderwerp dat velen graag ontwijken. Zonder twijfel de belangrijkste meerwaarde van het boek. Doeland ontwijkt niet, ze confronteert en onderbouwt.

Leuk is dat Doeland ook uitspraken doet over vele concrete zaken in het leven. Vervelend is dat ze denkt als een hinkstapspringer en nooit eenduidig aflijnt wat ze wel en niet goed vindt aan de bronnen die ze citeert. Ze laat de kans liggen om haar lezers comfort te bieden.

https://www.uitgeverijtenhave.nl/boek/apocalypsofie/

 

De tekst werd gepubliceerd op de site van BBL op 18 oktober 2023

https://www.bondbeterleefmilieu.be/artikel/5-boeken-voor-de-waarom-denkers-onder-ons