zondag 19 november 2023

4 boeken die grenzen verleggen

 Als kind leerden we grenzen in atlassen kennen alsof ze er steeds zijn geweest. Inmiddels weten we dat grenzen artificieel en tijdelijk zijn, uitgevonden om af te bakenen wat normaal en wat overschrijdend is. Huisrecensent Johan Van den Broek kent alleszins geen grenzen aan zijn leeshonger. In deze 4 boeken exploreert hij de ‘waarom’ achter die lijnen die onze gedeelde wereld doorkruisen.

 

Atlas van de grenzen, over muren, conflicten en onzichtbare scheidingslijnen

Bruno Tertrais, Delphine Papin

Tijdens één van de laatste jaren van het middelbaar zorgde de aardrijkskundeleraar voor euforie bij de aankondiging van het examen: ‘je mag je atlas gebruiken tijdens het examen’. Na het examen wilden velen de leraar kruisigen. Verschillende kaarten combineren, puzzelen, lijnen en strepen over elkaar leggen, verborgen causaliteit opsporen, … onverwachte opdrachten. De Fransen Tertrais en Papin maken het de lezer makkelijk, zij hebben het denkwerk van velen gebundeld in een mooi boek met tal van schitterende kaarten. ‘Leerrijk’ is een understatement. Uiteraard kan je in Frankrijk niet  naast Grataloup kijken, historisch geograaf en bezieler van ‘De atlas van de wereldgeschiedenis’   https://nieuwamsterdam.nl/product/7040/  waarvan pas een geactualiseerde versie beschikbaar is.

De tekst in het boek is relevant, maar qua hoeveelheid ‘veeleer afgemeten’, en maar goed ook, het is een atlas. Voor tal van onderwerpen wordt ingezoomd en uitsneden gemaakt. Niet enkel de kaart en de aanduidingen kregen veel aandacht, ook de legende. Samen vertellen ze het verhaal dat de ‘oude’ leraar aardrijkskunde wou lezen. Voorbeelden? Rivieren kunnen op vijf verschillende manieren landen begrenzen (één oever, twee oevers, midden, dieptepunt (‘dalweg’) of grensoverschrijdend (rivier doorkruist verschillende landen), de aanspraken op de Zuid-Chinese zee (China, Maleisië, Filipijnen, Taiwan en Vietnam) en de Noordpool (Rusland, Noorwegen, Ijsland, Denemarken, Canada EU), muren tussen landen (50tal, lengte, tijdstip), en uiteraard ook het Sykes-Picotverdrag (overeenkomst tussen Frankrijk en Engeland voor de verdeling van hun invloedssfeer in Zuidwest-Azië, genoemd naar de twee hoofdonderhandelaars), de Golanhoogte, Joegoeslavië en Nagorno-Karabach. Om uren in te dwalen.

https://www.lannoo.be/nl/atlas-van-de-grenzen

 

Grensstreken, waarom grenzen liggen waar ze liggen

Milo van Bokkum

‘Er is met zorgvuldigheid een precieze lijn getrokken die bestaat uit rechte stukken van vaak een paar kilometer, zonder al te veel natuurlijke grenzen of onverwachtse voorvallen. Behalve dan in Baarle. Baarle is het onbetwiste hoogtepunt van de Nederlandse grens.’ Eén zin die Milo van Bokkum ten voeten uit tekent. Hij brengt verhalen, en het onderwerp van zijn verhalen is ‘grenzen’. Hij kuiert, niet altijd letterlijk, door een landschap, kijkt, overschouwt, overdenkt en zoekt tot hij vindt. Grenzen prikkelen zijn hersenen en dwingen hem te zoeken. In zijn zoektocht om grenzen te begrijpen, duikelt hij uiteraard ook in tal van archieven. Daarna schrijft hij met gevoel voor humor. Hij praat bijvoorbeeld over liniaalgrenzen en het taartcontinent. Zo legt hij uit dat Leo von Caprivi verantwoordelijk is voor ‘een van de grootste geopolitieke blunders van de negentiende eeuw’. De Caprivistrook is ‘een soort kaarsrechte voelspriet uit een verder vrij eenvormige staat, een vrij doorzichtige poging van de Duitsers om zich toegang te verschaffen tot de Zambezirivier’. Hij heeft een passie voor taal en curiosa. Wat te denken van de verwijzing van A.F. Th. Van der Heijden die schrijft: ‘De Krim hangt onder Oekraïne als een rietenbakje onder een heteluchtballon’? Hij schrijft met evenveel passie over geldtransporten naar Mittelberg (Oostenrijk) en bankdirecteur Fritz, de Himalaya, de Byzantijnen, Garibaldi, Ottomanen, Servië en Kroatië. Er staan uiteraard tal van kaarten in het boek, ook historische, maar ze zijn vooral illustratief. Voor van Bokkum is woord belangrijker dan beeld. Zijn verhaal over Baarle is een fietstocht naar het beroemde dorp meer dan waard. 

https://www.vanoorschot.nl/oorshop/grensstreken/

 

De geografische factor, tien landkaarten die de wereldpolitiek verklaren

Tim Marshall

Het originele boek in het Engels verscheen in 2015, de vertaling in het Nederlands in 2019. Inmiddels heeft hij een volgend afgewerkt en werkt hij volop aan een nieuw boek (werktitel ‘The future of geography’). Vandaag is het boek meer dan ‘brandend actueel’. Het opent met ‘Rusland’, een uitgestrekte land. Tim Marshall legt uit dat Rusland steeds het gevoel heeft in zijn blootje te zitten. De fysische omgeving biedt onvoldoende schuilplaatsen. Napoleon en Hitler wandelden over de Europese laagvlakte naar Moskou en kenden eenzelfde probleem. Het was niet de ontoegankelijkheid van het gebied, wel de lengte van de aanvoerlijnen die hen de das om deed. De geografie (ook wel eens ‘geschiedenis in de ruimte’ genoemd) was en is bepalend voor onze geostrategie. Marshall legt uit dat naast die kwetsbaarheid Rusland (elders noemt hij het ‘de tralies van de geografische gevangenis‘) constant naarstig zoekt naar een haven die het hele jaar door toegankelijk is (en dus ook ijsvrij). De annexatie van de Krim maakt deel uit van die strategie. Enkel dit hoofdstuk maakt het boek al ruimschoots lezenswaardig.

Marshall blijft niet enkel stilstaan bij Rusland. China is vooral kwetsbaar omdat het geen wereldwijde opererende marine heeft, Tibet bevat het bronnengebied van China’s belangrijkste rivieren en wordt daarom de ‘watertoren van China’ genoemd, de Verenigde Staten heeft bijna overal ‘voet aan grond’ en omspant vandaag twee oceanen, Europa speelt de voordelen van de vlakte uit, en gebruikt haar rivieren voor verbindingen, Afrika heeft last van zijn isolement, in het Midden-Oosten werden schijnbaar willekeurig lijnen getrokken onafhankelijk van culturele identiteit, en ga zo maar door.

‘De geografische factor’ brengt tien verhalen die makkelijk onafhankelijk van elkaar kunnen worden gelezen (en met wat herhalingen). Marshall legt uit, verklaart en onderbouwt. Schijnbaar onverklaarbare zaken, worden eenvoudig uitgelegd. In een van de vele interviews met Tim Marshall stelt hij dat moderne kaarten gaan over wie olie en gas heeft, nieuwe kaarten zullen gaan over waar veel zon en wind is. Hij vat zijn boek samen in één kernachtige zin: ‘Het landschap houdt de leiders gegijzeld’.

https://www.singeluitgeverijen.nl/de-geus/boek/de-geografische-factor/

 

 

Prikkeldraad: een geschiedenis van goed en kwaad

Dick Wittenberg

Een wat ouder, maar relevant boek, intussen zelfs niet meer verkrijgbaar bij de uitgever, wel nog in sommige boekhandels. Eén van de meest opvallende begrippen die Dick Wittenberg hanteert in zijn boek is ‘hekwerkwijk’. Hij noemt het zelf een ‘onwennig woord’ voor de ‘gated communities’ in Johannesburg, wijken afgeschermd door scheermesdraad (‘schittert’) of schrikdraad (‘dreigt’), de agressieve afstammelingen van prikkeldraad. Prikkeldraad maakte het mogelijk om grond te begrenzen en effende het pad voor de intensieve veehouderij. Een eenvoudige uitvinding die uitgroeide tot een instrument om de ongelijkheid in beeld te brengen en af te bakenen. Wittenberg verhaalt over immense sociale en geografische gevolgen van de eenvoudige uitvinding van enkele ‘koeienjongens’.

https://www.atlascontact.nl/2017/05/04/nieuw-boek-van-dick-wittenberg-raakt-actuele-themas/

 

Tim Marshall beschrijft hoe voortdurend de ene wil hebben wat de andere (nog) niet heeft. Oorlogen om water, chips, ‘groene’ grondstoffen zoals lithium, kobalt en koper. Een lithiummijn in Frankrijk (Auvergne), Noorwegen als grondstoffenwalhalla voor Europa, de Kirunamijn in Zweden, het riedeltje stopt nooit. ‘Prikkeldraad, en al zijn varianten’ is voor de één een handig hulpmiddel, voor de andere een instrument van ongelijkheid.

Tot slot, iemand die het meer dan verdient om bij te rade te gaan over internationale grensconflicten is Helen Thompson, professor politieke economie aan de universiteit van Cambridge. Ze kijkt naar geschiedenis, mondiale conflicten en energiedisputen. Haar boodschap is helder, energieconflicten leiden altijd tot sociale onrust.( https://global.oup.com/academic/product/disorder-9780198864981?cc=be&lang=en&)   Of nog, energieconflicten en (mondiale) milieuproblemen zijn maatschappelijke problemen en vereisen dus maatschappelijke oplossingen.

 

De tekst verscheen op 17 november 2023 op de site van BBL.

https://www.bondbeterleefmilieu.be/artikel/4-boeken-die-grenzen-verleggen