Als kind leerden we grenzen in atlassen kennen alsof ze er steeds zijn geweest. Inmiddels weten we dat grenzen artificieel en tijdelijk zijn, uitgevonden om af te bakenen wat normaal en wat overschrijdend is. Huisrecensent Johan Van den Broek kent alleszins geen grenzen aan zijn leeshonger. In deze 4 boeken exploreert hij de ‘waarom’ achter die lijnen die onze gedeelde wereld doorkruisen.
Atlas van de grenzen, over muren, conflicten en onzichtbare
scheidingslijnen
Bruno Tertrais, Delphine Papin
Tijdens één van de laatste jaren van het middelbaar zorgde
de aardrijkskundeleraar voor euforie bij de aankondiging van het examen: ‘je
mag je atlas gebruiken tijdens het examen’. Na het examen wilden velen de
leraar kruisigen. Verschillende kaarten combineren, puzzelen, lijnen en strepen
over elkaar leggen, verborgen causaliteit opsporen, … onverwachte opdrachten.
De Fransen Tertrais en Papin maken het de lezer makkelijk, zij hebben het
denkwerk van velen gebundeld in een mooi boek met tal van schitterende kaarten.
‘Leerrijk’ is een understatement. Uiteraard kan je in Frankrijk niet naast Grataloup kijken, historisch geograaf en
bezieler van ‘De atlas van de wereldgeschiedenis’ https://nieuwamsterdam.nl/product/7040/
waarvan pas een geactualiseerde versie
beschikbaar is.
De tekst in het boek is relevant, maar qua hoeveelheid
‘veeleer afgemeten’, en maar goed ook, het is een atlas. Voor tal van
onderwerpen wordt ingezoomd en uitsneden gemaakt. Niet enkel de kaart en de
aanduidingen kregen veel aandacht, ook de legende. Samen vertellen ze het verhaal
dat de ‘oude’ leraar aardrijkskunde wou lezen. Voorbeelden? Rivieren kunnen op
vijf verschillende manieren landen begrenzen (één oever, twee oevers, midden,
dieptepunt (‘dalweg’) of grensoverschrijdend (rivier doorkruist verschillende
landen), de aanspraken op de Zuid-Chinese zee (China, Maleisië, Filipijnen,
Taiwan en Vietnam) en de Noordpool (Rusland, Noorwegen, Ijsland, Denemarken,
Canada EU), muren tussen landen (50tal, lengte, tijdstip), en uiteraard ook het
Sykes-Picotverdrag (overeenkomst tussen Frankrijk en Engeland voor de verdeling
van hun invloedssfeer in Zuidwest-Azië, genoemd naar de twee
hoofdonderhandelaars), de Golanhoogte, Joegoeslavië en Nagorno-Karabach. Om
uren in te dwalen.
https://www.lannoo.be/nl/atlas-van-de-grenzen
Grensstreken, waarom grenzen liggen waar ze liggen
Milo van Bokkum
‘Er is met zorgvuldigheid een precieze lijn getrokken die
bestaat uit rechte stukken van vaak een paar kilometer, zonder al te veel
natuurlijke grenzen of onverwachtse voorvallen. Behalve dan in Baarle. Baarle
is het onbetwiste hoogtepunt van de Nederlandse grens.’ Eén zin die Milo van
Bokkum ten voeten uit tekent. Hij brengt verhalen, en het onderwerp van zijn
verhalen is ‘grenzen’. Hij kuiert, niet altijd letterlijk, door een landschap,
kijkt, overschouwt, overdenkt en zoekt tot hij vindt. Grenzen prikkelen zijn
hersenen en dwingen hem te zoeken. In zijn zoektocht om grenzen te begrijpen,
duikelt hij uiteraard ook in tal van archieven. Daarna schrijft hij met gevoel
voor humor. Hij praat bijvoorbeeld over liniaalgrenzen en het taartcontinent.
Zo legt hij uit dat Leo von Caprivi verantwoordelijk is voor ‘een van de
grootste geopolitieke blunders van de negentiende eeuw’. De Caprivistrook is
‘een soort kaarsrechte voelspriet uit een verder vrij eenvormige staat, een
vrij doorzichtige poging van de Duitsers om zich toegang te verschaffen tot de
Zambezirivier’. Hij heeft een passie voor taal en curiosa. Wat te denken van de
verwijzing van A.F. Th. Van der Heijden die schrijft: ‘De Krim hangt onder
Oekraïne als een rietenbakje onder een heteluchtballon’? Hij schrijft met
evenveel passie over geldtransporten naar Mittelberg (Oostenrijk) en
bankdirecteur Fritz, de Himalaya, de Byzantijnen, Garibaldi, Ottomanen, Servië
en Kroatië. Er staan uiteraard tal van kaarten in het boek, ook historische,
maar ze zijn vooral illustratief. Voor van Bokkum is woord belangrijker dan
beeld. Zijn verhaal over Baarle is een fietstocht naar het beroemde dorp meer
dan waard.
https://www.vanoorschot.nl/oorshop/grensstreken/
De geografische factor, tien landkaarten die de wereldpolitiek
verklaren
Tim Marshall
Het originele boek in het Engels verscheen in 2015, de
vertaling in het Nederlands in 2019. Inmiddels heeft hij een volgend afgewerkt
en werkt hij volop aan een nieuw boek (werktitel ‘The future of geography’).
Vandaag is het boek meer dan ‘brandend actueel’. Het opent met ‘Rusland’, een
uitgestrekte land. Tim Marshall legt uit dat Rusland steeds het gevoel heeft in
zijn blootje te zitten. De fysische omgeving biedt onvoldoende schuilplaatsen.
Napoleon en Hitler wandelden over de Europese laagvlakte naar Moskou en kenden
eenzelfde probleem. Het was niet de ontoegankelijkheid van het gebied, wel de
lengte van de aanvoerlijnen die hen de das om deed. De geografie (ook wel eens
‘geschiedenis in de ruimte’ genoemd) was en is bepalend voor onze geostrategie.
Marshall legt uit dat naast die kwetsbaarheid Rusland (elders noemt hij het ‘de
tralies van de geografische gevangenis‘) constant naarstig zoekt naar een haven
die het hele jaar door toegankelijk is (en dus ook ijsvrij). De annexatie van
de Krim maakt deel uit van die strategie. Enkel dit hoofdstuk maakt het boek al
ruimschoots lezenswaardig.
Marshall blijft niet enkel stilstaan bij Rusland. China is
vooral kwetsbaar omdat het geen wereldwijde opererende marine heeft, Tibet
bevat het bronnengebied van China’s belangrijkste rivieren en wordt daarom de
‘watertoren van China’ genoemd, de Verenigde Staten heeft bijna overal ‘voet
aan grond’ en omspant vandaag twee oceanen, Europa speelt de voordelen van de
vlakte uit, en gebruikt haar rivieren voor verbindingen, Afrika heeft last van
zijn isolement, in het Midden-Oosten werden schijnbaar willekeurig lijnen
getrokken onafhankelijk van culturele identiteit, en ga zo maar door.
‘De geografische factor’ brengt tien verhalen die makkelijk onafhankelijk
van elkaar kunnen worden gelezen (en met wat herhalingen). Marshall legt uit,
verklaart en onderbouwt. Schijnbaar onverklaarbare zaken, worden eenvoudig
uitgelegd. In een van de vele interviews met Tim Marshall stelt hij dat moderne
kaarten gaan over wie olie en gas heeft, nieuwe kaarten zullen gaan over waar
veel zon en wind is. Hij vat zijn boek samen in één kernachtige zin: ‘Het
landschap houdt de leiders gegijzeld’.
https://www.singeluitgeverijen.nl/de-geus/boek/de-geografische-factor/
Prikkeldraad: een geschiedenis van goed en kwaad
Dick Wittenberg
Een wat ouder, maar relevant boek, intussen zelfs niet meer
verkrijgbaar bij de uitgever, wel nog in sommige boekhandels. Eén van de meest
opvallende begrippen die Dick Wittenberg hanteert in zijn boek is
‘hekwerkwijk’. Hij noemt het zelf een ‘onwennig woord’ voor de ‘gated
communities’ in Johannesburg, wijken afgeschermd door scheermesdraad
(‘schittert’) of schrikdraad (‘dreigt’), de agressieve afstammelingen van
prikkeldraad. Prikkeldraad maakte het mogelijk om grond te begrenzen en effende
het pad voor de intensieve veehouderij. Een eenvoudige uitvinding die
uitgroeide tot een instrument om de ongelijkheid in beeld te brengen en af te
bakenen. Wittenberg verhaalt over immense sociale en geografische gevolgen van
de eenvoudige uitvinding van enkele ‘koeienjongens’.
https://www.atlascontact.nl/2017/05/04/nieuw-boek-van-dick-wittenberg-raakt-actuele-themas/
Tim Marshall beschrijft hoe voortdurend de ene wil hebben
wat de andere (nog) niet heeft. Oorlogen om water, chips, ‘groene’ grondstoffen
zoals lithium, kobalt en koper. Een lithiummijn in Frankrijk (Auvergne),
Noorwegen als grondstoffenwalhalla voor Europa, de Kirunamijn in Zweden, het
riedeltje stopt nooit. ‘Prikkeldraad, en al zijn varianten’ is voor de één een
handig hulpmiddel, voor de andere een instrument van ongelijkheid.
Tot slot, iemand die het meer dan verdient om bij te rade te
gaan over internationale grensconflicten is Helen Thompson, professor politieke
economie aan de universiteit van Cambridge. Ze kijkt naar geschiedenis,
mondiale conflicten en energiedisputen. Haar boodschap is helder,
energieconflicten leiden altijd tot sociale onrust.( https://global.oup.com/academic/product/disorder-9780198864981?cc=be&lang=en&)
Of nog, energieconflicten en (mondiale)
milieuproblemen zijn maatschappelijke problemen en vereisen dus
maatschappelijke oplossingen.
De tekst verscheen op 17 november 2023 op de site van BBL.
