Om tot de waarheid te komen, zet de mensheid mythe en rede sinds lang samen in. In deze bespreking behandelen we twee boeken, die beide paden verkennen om de verhouding tussen natuur en denken uit te spitten. Aldo Leopold hanteert hiervoor een ijzeren logica; Arita Baaijens biedt net alle ruimte voor verhalen.
“Alleen de berg leeft al lang genoeg om onbevangen naar het
gehuil van een wolf te luisteren,” zo luidt een van de honderden weloverwogen
zinnen uit Denken als een berg, van de Amerikaanse ecoloog Aldo Leopold. Het
boek werd gepubliceerd in 1948, het jaar dat Leopold overleed, en verscheen pas
dit jaar in het Nederlands. Gefascineerd door het buitenleven, kocht hij een
hoeve en schreef een schitterend dagboek. Zijn taal is weelderig en
toegankelijk, zijn denktrant academisch. Hij is gefascineerd door formele
logica, de tekst wemelt van de “als-dan”-gedachten. Bovendien was hij een van
de eersten die pleitte voor een juridisch statuut voor de natuur en was hij een
van de eerste volwaardige milieufilosofen. Geen wonder dus dat professoren hem
graag bewieroken.
Een recensie schrijven voelde nooit eenvoudiger dan voor
Denken als een berg. Meer nog: de lezer krijgt ze bij het boek inbegrepen.
Vooraan staat een essay van Johan Braeckman, tot 2024 hoogleraar wijsbegeerte
aan de UGent, waarin hij Leopold situeert. Geen simpele taak: hij was een
kleinkind van twee Duitse immigranten, jonge boswachter, professor, bestuurder,
onderzoeksdirecteur, schreef een beheerplan voor de Grand Canyon, was jager,
pleitte voor ‘Game Management’ én voor een juridisch statuut voor de
Gila-rivier. Reeds in 1944 kwam hij op voor de inmiddels alom gekende techniek
van de herintroductie van wolven, met het oog op het Yellowstone-park.
Braeckman schetst Leopolds levensloop, geeft een rondleiding langs zijn
publicaties en standpunten en situeert hem in het rijtje milieufilosofen. “Hij
streefde ernaar om wetenschap en gevoel, ratio en emotie, nutsdenken en
esthetiek te verzoenen in zijn natuur- en wildernisfilosofie,” vat Braeckman
hem samen.
Aan het eind van het boek staat nog een essay, van Hans Van
Dyck, hoogleraar gedragsecologie en natuurbehoud aan de universiteit van
Louvain-la-Neuve. Van Dyck noemt het boek een mijlpaal voor ‘ecologische
denkers’. Hij staat stil bij Leopolds verwondering, zijn taal en de inhoud
(habitatgebruik, soortmigratie, systemisch denken, soort als verzameling van
individuen) en omschrijft hem als een kritisch denker.
Laten we het anders stellen: nooit viel het schrijven van
een recensie zo moeilijk. Wat kan je namelijk nog toevoegen? Zelfs de ‘noten
van de vertaler’ zijn in feite een ‘essaywaardige’ tekst: een lijst van 23
uitgebreide noten, waarin Joris Capenberghs uitvoerig de context belicht van de
soms moeilijk te vatten gedachten van Aldo Leopold. Het is de lezer warm
aangeraden ze zelf te verkennen.
https://noordboek.nl/boek/denken-als-een-berg/
Arita Baaijens, In gesprek met de Noordzee: op zoek naar een
nieuwe relatie met natuur
Baaijens – bioloog, schrijfster en ontdekkingsreiziger –
staat ook open voor spiritualiteit. Ze vindt dat het leven veel meer bevat dan
‘juist’ en ‘onjuiste’ opvattingen, en doorwroet al meer dan haar halve leven
die schemerzone. Ze vertoefde jaren in de desolate woestijn van Egypte en
Soedan, zonder gps of telefoon. De ‘mensvijandige leegte’ gaf haar vleugels. Ze
leerde er dat ‘identiteit’ vloeibaar is. “Mijn vader werd tegelijkertijd
geboren met een octopus. Ze waren een tweeling en dus is de octopus mijn oom”.
Deze treffende uitspraak noteerde Baaijens tijdens een gesprek met Annet
Pauwelussen, een wetenschapper die de omgang tussen zeevolkeren en amfibieën
bestudeert. Later trok ze naar Siberië, op zoek naar het legendarische
Shambala, een mythisch paradijs in het Altajgebergte, op de grens met
Kazachstan, China en Mongolië. Beluister de soundtrack van de film Dans les
forêts de Sibérie van Ibrahim Maalouf en je voelt de desolaatheid door je lijf
zinderen. Haar literaire verwijzingen zullen de lezers van deze rubriek bekend
voorkomen (zou Baaijens zelf een stille lezer van de BBL-Boekentips zijn?), met
onder meer Rotmans, Kimmener, Zwamborn en Despret. Wanneer ze verwijst naar de
ronduit mystieke film ’Stalker’ van Andrej Tarkovski, kan onze verdere nieuwsgierigheid
niet meer stuk.
“Natuurverering is geen vage poespas, maar een uiting van
een diepgevoelde relatie met de levende natuur waar wij deel van uitmaken”.
Baaijens maakt dit wel heel concreet en solliciteert door middel van haar boek
voor een vooralsnog onbestaande vacature: ze wil Spreker worden voor het leven
in de Noordzee en het – zonder twijfel moeizame – gesprek aangaan met geharde
ondernemers, hoogopgeleide beleidsmakers en de vele harde eiken koppen in de
talrijke overlegorganen, die samen over het lot van het water en haar bewoners
beslissen. Het lijkt een wat ongelukkige keuze, omdat uitgerekend de Noordzee
geteisterd wordt door overvloedige scheepvaart, intense bevissing, diverse
verontreiniging, windmolens, toerisme en ga zo maar door. Ze gaat op bezoek bij
een tiental mensen die allen op een bepaalde manier openstaan voor de natuur en
elk een boodschap meegeven.
Het is een erg toegankelijk boek, inspirerend, nooit
belerend. Arita Baaijens is, gelukkig, voldoende handig om haar boodschap in
diverse media te laten doordringen. Ze nam deel aan een onderzoek rond
bultrugwalvissen met de Sea Womens Expeditions in de Noorse fjorden, speelt een
rol bij WINGS World Quest (een internationale organisatie van en voor
vrouwelijke ontdekkingsreizigers), schreef diverse boeken en maakte een
TV-documentaire. Baaijens laat zich de gedachte ontvallen: "Je hoeft niet
alles te snappen om het juiste te willen doen”. Moge deze slogan menig
milieusympathisant motiveren.
https://www.atlascontact.nl/boek/in-gesprek-met-de-noordzee/
Verschenen op de site van BBL op 22 mei 2025
https://www.bondbeterleefmilieu.be/boek-natuur-leopold-baaijens
